Cây di sản - "chứng nhân" xuyên thế kỷ
Với 75 cây, cụm cây thuộc 13 loài được vinh danh là Cây di sản Việt Nam, Hải Phòng là một trong những vùng đất còn lưu giữ nhiều cây cổ thụ mang giá trị sinh thái và văn hóa quý báu.
Cùng với quá trình mở mang và xây dựng, vùng đất có cái tên cổ “Hải Tần Phòng Thủ” ngày nay còn lưu giữ nhiều cây cổ thụ quý báu được vinh danh là Cây di sản Việt Nam. Cây di sản đầu tiên ở Hải Phòng là cây gạo hơn 800 tuổi ở đền Mõ, xã Ngũ Phúc (huyện Kiến Thụy). Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, cây gạo cao hơn 30 mét, đường kính gốc trên 2 mét nằm trong khuôn viên ngôi đền thiêng vẫn bốn mùa xanh tốt, “trơ gan cùng tuế nguyệt”.
Dù có tuổi đời ngắn hơn, nhiều cây di sản khác vẫn khá nổi tiếng và là điểm đến quen thuộc của du khách mỗi khi ghé thăm Hải Phòng. Đó là cây đa hơn 300 năm tuổi trổ nhiều gốc nhất trong cả nước ở xóm Trại, phường Đằng Giang (quận Ngô Quyền), còn được người dân thành phố gọi tên là cây đa 13 gốc.
Được biết đến muộn hơn, song cây bồ đề ở chùa Đót ở thôn Quan Bồ, xã Cấp Tiến (huyện Tiên Lãng) được coi là một trong những cây cổ thụ lâu đời nhất ở mảnh đất ven biển này với tuổi đời được ước tính khoảng 1.500 năm. Ngoài ra, còn có cây đa 300 tuổi ở cụm di tích đình, chùa Văn Chấn (huyện Cát Hải), 2 cây muồng ràng ràng hơn 200 tuổi ở đền Đống Kinh Điều, xã Tiên Thanh (huyện Tiên Lãng)… Độc đáo nữa là quần thể đa búp đỏ trên đảo Hòn Dáu và rặng thị cổ gồm 17 cây ở núi Ngọc (quận Đồ Sơn)…
Hầu hết cây, cụm cây di sản đều gắn với những công trình tâm linh như đình, chùa, đền, miếu và trở thành một phần không thể thiếu của di tích đó. Qua những thăng trầm của lịch sử, nhiều công trình kiến trúc bị phá hủy song những cây cổ thụ vẫn trường tồn. Cây bồ đề ở chùa Đót tương truyền được trồng vào thời gian Phật giáo bắt đầu du nhập vào nước ta qua đường biển. Ngôi chùa bị chiến tranh, loạn lạc hủy hoại nhiều lần, song cây bồ đề đến nay vẫn xanh um tốt tươi.
Cây gạo có tuổi đời hơn 5 thế kỷ ở chùa Thắng Phúc, xã Tiên Thắng (huyện Tiên Lãng) là một trong số ít cây cổ thụ được ghi vào chính sử. Sách “Đại Việt sử ký toàn thư” chép: Tháng 4 năm 1527, vua Lê Cung Hoàng sai bọn dương hầu mang cờ quạt mũ áo đến làng Cổ Trai, huyện Nghi Dương, tấn phong cho Mạc Đăng Dung là An Hưng Vương. Mạc Đăng Dung đón tiếp sứ thần nhà Lê tại bến An Tháp (nay là bến Sứa), khi đó đã có cây gạo này. Qua bao phen sóng gió, ngôi cổ tự gắn liền với cây là chùa Vọng Phúc (được xây dựng cách đây hơn 10 thế kỷ) hoang tàn, đổ nát và mới được phục dựng, đổi tên thành chùa Thắng Phúc khoảng gần 10 năm nay. Tuy nhiên, cây gạo cổ thụ vẫn lừng lững giữa trời, soi bóng u tịch xuống dòng sông Văn Úc trong xanh như một chứng nhân xuyên mấy thế kỷ.
Cây thị hùng vĩ trong khuôn viên dòng họ Trần Hữu (ngay sát đình Tri Yếu, xã Đặng Cương, huyện An Dương) đã sống qua hơn 800 năm là nơi ghi dấu một thời kỳ đấu tranh gian khó của quân và dân ta trong kháng chiến chống Pháp. Cây thị là vọng gác quan sát địch của lực lượng kháng chiến xã Hồng Hưng và bộ đội Đặng Cương, huyện An Hải (nay là huyện An Dương) để kịp thời báo cho cán bộ và nhân dân chống trả những cuộc càn quét của địch từ bốt Rế và bốt Hy Tái vào xã. Ngày nay, cây có chu vi gốc gần 5m, cao 25-30m và trong khuôn viên từ đường còn dấu tích 3 hầm bí mật để che giấu cán bộ trong kháng chiến…
Trẻ nhất trong các “cụ” cây di sản phải kể đến cây muồng ngủ hơn 100 tuổi trong khuôn viên trụ sở UBND thành phố, một công trình di tích lịch sử văn hóa tiêu biểu của thành phố Cảng. Có nguồn gốc từ nước Pháp, cây cổ thụ xanh mát um tùm, tỏa hương thơm ngát quanh năm này đã chứng kiến biết bao sự kiện quan trọng diễn ra tại trụ sở Tòa thị chính - UBND thành phố.
Về thăm những cây di sản, du khách không chỉ được tận mắt thấy những cá thể thực vật có giá trị cao về mặt sinh học mà còn được nghe những câu chuyện huyền hoặc, hư hư thực thực chung quanh những “nhân chứng” sống qua hàng thế kỷ này. Tương truyền cây đa 13 gốc là nơi ngự của Chúa bà Nam Phương nổi tiếng linh thiêng ở đất Cảng. Hay như cây gạo đền Mõ tạo hình rất giống hình ảnh người mẹ đang ôm ấp, vỗ về đứa con nhỏ. Vì thế, người dân trong vùng tin rằng, những cặp vợ chồng hiếm muộn đường con cái, chỉ cần cùng nhau đến chạm vào phần vỏ nơi gốc hay khấn xin “Bà chúa Mõ” lấy một chút vỏ cây về đem gối đầu giường, sẽ sớm có con cái như ý. Người dân ở xã Kênh Giang (huyện Thủy Nguyên) tin rằng xóm làng bình yên, tụ linh khí đất trời là nhờ 5 cây cổ thụ ở ngôi đền Chợ Giá linh thiêng chở che nhiều thế kỷ qua…
Có thể nói, đến bất cứ nơi đâu trên mảnh đất đầu sóng ngọn gió này, du khách đều có thể bắt gặp những cây cổ thụ có tuổi đời hàng thế kỷ, thể hiện sự trường tồn nơi đất lành. Còn rất nhiều cây cổ thụ khác chuẩn bị được công nhận là Cây di sản Việt Nam. Đây không chỉ là tài sản sinh thái quý báu của người dân Hải Phòng, mà còn nơi chứa đựng bao giá trị văn hóa, lịch sử quý báu của cha ông ẩn trong vẻ u tịch, xù xì của những “cụ” cây hàng trăm năm tuổi.